تا پیش از سال ۲۰۲۱ میلادی، ایلان ماسک چهره‌ای الهام‌بخش از آینده‌ای پاک و پیشرفته بود؛ مردی که هم خودروهای برقی را به آرزویی جهانی بدل ساخت و هم راه دسترسی خصوصی به فضا را ممکن کرد. اما از سال ۲۰۲۲ به این سو، هنگامی که دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی‌اش تندتر شد، تصویر عمومی او دگرگون گشت. او در حساب کاربری خود در ایکس، درباره مهاجرت، سیاست‌های ایالات متحده، جنگ اوکراین و حتی مذهب می‌نوشت، موضوعاتی که به سرعت فضای کاربران را دو قطبی کرد.
در همان برهه، نظرسنجی‌های «مورنینگ کانسالت» نشان می‌داد که خریداران تسلا تا آن زمان بیشترین میزان وفاداری را در میان مشتریان خودروهای برقی داشته‌اند. با این حال، پس از ابراز آشکار مواضع سیاسی ماسک، از انتقادهای تُند به حزب دموکرات گرفته تا حمایت از نامزدهای جمهوری‌خواه، این وفاداری رو به کاهش نهاد.
در سال ۲۰۲۵ میلادی، بررسی خبرگزاری «رویترز» گزارش داد که وفاداری به شناسه تجاری تسلا نزدیک به سی درصد (۳۰٪) افت کرده است و در ایالت‌های با تمایل به دموکرات‌ها در آمریکا و همچنین کشورهای اروپایی، این شرکت بیش از پیش رنگ و بوی سیاسی به خود گرفته است.
این وضعیت نشان‌دهنده آن است که چگونه مواضع یک فرد در جایگاه رهبر، می‌تواند به سادگی به اعتبار محصول و نام تجاری شرکت آسیب وارد کند. این ریسکی است که پیش از این برای یک شناسه تجاری خودروسازی پیشرو متصور نبود.
تسلا بخش بزرگی از بازار حامی محیط زیست را از دست داده است
تسلا برای سال‌های متمادی نماد فناوری سبز و پیشگام در حفظ محیط زیست بود، اما اکنون به گفته تحلیل‌گران نشریه «بلومبرگ»، این شرکت به شناسه‌ای تبدیل شده که بخشی از بازار با تمایلات لیبرال از آن فاصله گرفته است. ثبت سفارش خودروهای تسلا در کشورهای فرانسه و نروژ در سال ۲۰۲۵ میلادی بیش از هجده درصد (۱۸٪) کاهش را نشان می‌دهد. یکی از تحلیل‌گران در گزارش «بلومبرگ» نوشت:
«تسلا قربانی سیاست‌های مالک خود شده است، محصولی سازگار با محیط زیست با مدیری که به قطب‌نمای سیاسی چپ‌گرایان بی‌اعتماد است.»
سرمایه‌گذاران نیز از پیامدهای این وضعیت در امان نماندند. مطالعه‌ای از «دانشکده مدیریت یِیل» آشکار ساخت که حدود چهل درصد (۴۰٪) از کاهش‌های شدید و روزانه سهام تسلا در فاصله سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ میلادی، به طور مستقیم پس از اظهارنظرهای بحث‌برانگیز ماسک در پلتفرم ایکس رخ داده است. در پی این مسائل، برخی صندوق‌های اروپایی نیز تسلا را از فهرست سرمایه‌گذاری‌های موسوم به «پایداری زیست‌محیطی و اجتماعی» خود کنار گذاشتند.
این جدایی سرمایه‌گذاران بزرگ، به ویژه در حوزه سرمایه‌گذاری‌های مسئولیت‌پذیر، نشان از نگرانی عمیق بازار نسبت به ریسک‌های شهرت و اعتبار مرتبط با شخص مالک دارد. این امر ارزش‌گذاری‌های سنتی شرکت‌های فناورانه را با یک چالش اساسی روبه‌رو ساخته است.
پلتفرم ایکس آگهی‌دهندگان کلیدی را از دست داد
هنگامی که ایلان ماسک در اکتبر سال ۲۰۲۲ میلادی، شرکت توییتر را به قیمت چهل و چهار میلیارد دلار خریداری کرد و نام آن را به ایکس تغییر داد، قول داد که این بستر را به «بهشت آزادی بیان» تبدیل کند. اما در اندک زمانی، آزادی وعده‌داده‌شده با هرج‌ومرج و بی‌نظمی همراه شد. نیمی از کارمندان اخراج شدند، تیم‌های نظارت بر محتوا منحل گشتند و حساب‌های کاربری تعلیق‌شده بازگشتند.
«مرکز مقابله با نفرت‌پراکنی دیجیتال» در گزارشی در سال ۲۰۲۳ میلادی اعلام کرد که نوشتارهای ضدیهودی در اِكس پس از مالکیت ماسک، شصت درصد (۶۰٪) افزایش یافته است. در نتیجه، نشانه‌های تجاری بزرگ و معتبری همچون اَپل، دیزنی، یونیلِور و آی بی اِم، آگهی‌های خود را در این بستر متوقف کردند. تحلیل خبرگزاری «رویترز» تخمین زد که پلتفرم ایکس تا پایان سال ۲۰۲۳ میلادی دست‌کم هفتاد و پنج میلیون دلار از درآمد تبلیغاتی خود را از دست داده است.
اما واکنش شخص ایلان ماسک شاید از خود بحران نیز خبرسازتر بود. او در گفتگویی در کنفرانس «دیل‌بوک» در پاسخ به پرسش خبرنگار شبکه خبری «سی اِن بی سی» در مورد خروج آگهی‌دهندگان، با لحنی تُند و جنجالی گفت: «اگر قرار است به دلیل موضع من بروند، بگذار بروند. بروید به جهنم!»
مدیریت ماسک موجب خروج کارمندان کلیدی شد
در درون شرکت‌ها نیز طوفان ناشی از رفتارهای مالک ادامه یافت. در ایکس، شمار استعفاهای داوطلبانه از سوی مهندسان و مدیران محصول افزایش یافت. بنابر گزارش نشریه «وِرج»، بسیاری از کارمندان از تصمیم‌های ناگهانی و شبانه ماسک به ستوه آمده بودند. یکی از مهندسان سابق شرکت گفت: «ما دیگر نمی‌دانستیم تصمیم‌ها از کجا سرچشمه می‌گیرند، از سوی تیم مهندسی یا از ذهن ایلان در ساعت دو نیمه‌شب.»
در تسلا نیز فضای کار متشنج بود. ماسک از کارمندان خود خواسته بود که هشتاد ساعت در هفته کار کنند و در دوران شیوع بیماری جهانی، به شدت با کار از راه دور مخالف بود و می‌گفت: «اگر می‌خواهی از خانه کار کنی، جای دیگری برو.»
این رویکرد، به گفته تحلیل‌گران منابع انسانی، به افزایش فرسودگی شغلی و خروج استعدادهای کلیدی منجر شد. بسیاری از کارمندان پیشین بیان کردند که مرز میان «کار» و «زندگی شخصی» در فرهنگ مدیریتی ایلان ماسک عملاً از میان برداشته شده است.
دو رویی ماسک در مورد جنگ اوکراین
شرکت اسپیس‌ایکس، که تا مدت‌ها از جنجال‌های سیاسی دور مانده بود، نیز از رفتارهای مالک خود متأثر شد. در گرماگرم جنگ اوکراین، ماسک ابتدا با فرستادن خدمات اینترنت ماهواره‌ای «استارلینک» برای نیروهای اوکراینی مورد ستایش قرار گرفت، اما بعدها اظهار داشت که «استارلینک نباید برای حمله به روسیه استفاده شود». این موضع، واکنش تند مقامات کشورهای غربی را در پی داشت.
در سال ۲۰۲۵ میلادی، گروهی از نمایندگان حزب دموکرات در کنگره آمریکا، تحقیقاتی را در مورد احتمال تضاد منافع بین مواضع سیاسی ماسک و قراردادهای دولتی شرکت اسپیس‌ایکس آغاز کردند. پایگاه خبری «آکسیوس» نوشت: «رفتارهای سیاسی ایلان ماسک اکنون نه تنها برای شناسه تجاری او، بلکه برای امنیت ملی ایالات متحده نیز به یک معضل تبدیل شده است.»
واکنش دوگانه‌ی بازارهای مالی نسبت به ریسک‌های شهرت ماسک
از منظر اقتصادی، بازارهای مالی به شکلی دوگانه به این شرایط پاسخ داده‌اند. برخی از سرمایه‌گذاران محافظه‌کار از جسارت و مواضع راست‌گرایانه ماسک استقبال می‌کنند، اما شرکت‌های بزرگ و نهادهای مالی که به تصویر عمومی حساس هستند، با احتیاط بیشتری عمل کرده‌اند.
در ایكس، درآمد تبلیغاتی در برخی ماه‌ها بیش از پنجاه و پنج درصد (۵۵٪) کاهش یافت. مدیران اقتصادی این بستر برای حفظ مشتریان آگهی‌دهنده، به طرح‌های اضطراری روی آوردند، از تبلیغات با بهای ارزان‌تر گرفته تا بسته‌های اشتراکی موسوم به «بُلو». اما به گفته یکی از مدیران بازاریابی که نشریه «اَرس تِکنیکا» سخنان او را نقل کرده است: «دخالت بی‌وقفه مالک، هرگونه راه‌حلی را ناکارآمد می‌سازد.»
شخصیت ماسک بزرگ‌تر از نام‌های تجاری تسلا و ایکس شده است
رسانه‌ها تصویری متناقض و دوگانه از ایلان ماسک ارائه می‌کنند. روزنامه «نیویورک تایمز» نوشت: «ماسک یک شناسه تجاری را می‌سازد و در حساب ایکس خودش، آن را ویران می‌کند.» در مقابل، «وال استریت ژورنال» استدلال کرد که استقلال فکری او بخشی از جذابیت شناسه تجاری اوست.
در میان کاربران ایکس نیز قطبی‌سازی به وضوح دیده می‌شود: برای یک گروه، او قهرمان دفاع از آزادی بیان است؛ در حالی که برای دیگران، او ترویج‌دهنده نفرت‌پراکنی است. همین شکاف سبب شده که این بستر از نظر اقتصادی در یک تعادل بسیار شکننده قرار گیرد، با وجود کاربران وفادار، بازار تبلیغاتی آن ناپایدار باقی مانده است.
پروفسور اسکات گالوِوِی، استاد بازاریابی «دانشگاه نیویورک»، در یک پادکست در سال ۲۰۲۴ میلادی چنین اظهار داشت: «شناسه‌های تجاری که در سایه یک شخصیت قرار می‌گیرند، دوام نمی‌آورند. تسلا و اِكس هر دو در مرحله‌ای قرار دارند که شخصیت ایلان ماسک از محصولاتشان بزرگ‌تر شده است و این به معنای یک ریسک ساختاری است.»
امپراتوری ماسک برای آینده سه مسیر محتمل را پیش رو دارد
تحلیل‌گران سه سناریوی اصلی را برای آینده امپراتوری ایلان ماسک ترسیم می‌کنند:
- ادامه دادن مسیر کنونی: تکیه بر کاریزمای شخصی برای حفظ مخاطبان و سرمایه‌گذاران. این مسیر، اگرچه ممکن است برای کوتاه‌مدت اثربخش باشد، اما در بلندمدت ریسک شهرت و افت ارزش شناسه تجاری را افزایش خواهد داد.
- تفکیک نقش‌های مدیریتی: واگذاری بخشی از اداره امور رسانه‌ای به مدیران حرفه‌ای. تلاشی که با حضور خانم لیندا یاکارینو در اِكس آغاز شد اما در عمل دوامی نیافت.
- بازسازی شناسه شخصی: دگرگون کردن لحن سیاسی و تمرکز دوباره بر نوآوری در حوزه فناوری. این راهی دشوار است، اما شاید تنها مسیر ممکن برای بازگرداندن اعتماد عمومی باشد.
پیامدهای اجتماعی رفتار رهبران با کسب و کارشان چه می‌کند؟
ماجرای ایلان ماسک، تنها روایت فردی با رفتارهای نامتعارف نیست؛ بلکه حکایتی است از عصر نوینی که در آن رهبران فناوری، هم‌زمان سیاست‌مدار، ستاره رسانه‌ای و کارآفرین هستند. در چنین جهانی، هر اظهار نظری در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند زنجیره‌ای از پیامدهای اقتصادی، فرهنگی و سازمانی را به دنبال داشته باشد.
خروج آگهی‌دهندگان، نارضایتی کارمندان و تحقیقات قانونی، همگی نشان می‌دهند که حتی امپراتوری‌های بزرگ نوآوری نیز از پیامدهای اجتماعی رفتارهای رهبران خود مصون نخواهند بود. شاید همان‌طور که یکی از مدیران پیشین تسلا در نشریه «فایننشال تایمز» گفته است: «ایلان می‌تواند دنیا را دگرگون کند، اما گاهی فراموش می‌کند که دنیا هم با هر کلام او تغییر می‌کند.»